CHUYỆN LÀM LAM
Xây dựng nhà cửa xưa nay chưa bao giờ là chuyện dễ dàng. Các quy trình đều có, mẫu mã hay công nghệ lại càng không thiếu giữa thời đại tràn ngập thông tin, nhưng muốn đạt sự đồng thuận giữa các bên thì không phải cứ muốn là được. Ai cũng nói gia chủ là người nắm quyền năng như “thượng đế”, hay bên thiết kế có kinh nghiệm đến mức nào, thì vẫn cứ xảy ra tranh luận không ngớt từ chuyện lớn đến chuyện nhỏ.
Chuyện lớn thì tăng giảm quy mô, thay đổi công năng, tính toán tiến độ… Còn chuyện “nhỏ” thì nhức đầu kiểu nhỏ, có khi chỉ bởi vài chi tiết, như chuyện làm… lam!
Xứ mình nhiệt đới nóng ẩm, đa phần đều ý thức về việc phải che chắn, ra ngoài đội nón che dù, về nhà làm mái hiên tấm liếp. Nhưng che kiểu nào, che bao nhiêu, che ra sao… thì thường ít thấy có các hướng dẫn để định lượng rõ ràng, định tính được ngay. Thời buổi lên mạng tham khảo năm châu bốn biển dễ hơn lấy đồ trong túi, nên người ta thay đổi ý tưởng cũng nhanh hơn tốc độ truy xuất dữ liệu, mà không biết rằng những “tài liệu tham khảo” ấy chắc gì đã áp dụng ngay vào nhà mình được!
Chuyện dùng lam để che mưa chắn nắng lại gắn liền với lớp vỏ bao bọc bên ngoài nhà, tức là chạm đến phần hình thức, phần người ta khá quan tâm, dù chưa chắc đã “xài” hiệu quả cái hình thức đó mỗi ngày. Việc dùng lam không đúng chỗ đúng kiểu, dùng lam như một hình thức “thể hiện, trình diễn” thì ngay cả trong giới chuyên môn cũng có lúc bỏ qua, không phải dễ nhận diện các giải pháp dùng lam chủ quan, vô chừng. Càng ngày càng xuất hiện nhiều vật liệu, giải pháp liên quan đến việc “bao bọc” bên ngoài công trình, thì cũng sẽ càng gia tăng thắc mắc, mâu thuẫn, xử lý sai lệch về vấn đề này.
Hệ lam dùng tại các công trình lớn như resort, văn phòng…với tính toán kỹ lưỡng, không đơn điệu, rập khuôn.
Lam, tuy mới mà cũ
Các dạng tấm che nắng cho nhà cửa thực ra không hề xa lạ ở điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm mưa nhiều như nước ta. Từ nếp nhà truyền thống đan các tấm phên tre thành mảng chắn nắng đã thành dấu ấn nhận dạng phổ biến, đến các công trình thời 1950 -1970 dùng lam bê tông tạo hình rất phong phú, như một đặc trưng của kiến trúc hiện đại nhiệt đới. Từ công trình dân dụng đến công nghiệp, thương mại hay bệnh viện… đều dùng hệ lam bao che vừa thích ứng tốt khí hậu địa phương, vừa tạo nét riêng về thẩm mỹ đương đại, mà trong một số công trình còn được nghiên cứu cẩn trọng để nâng tầm thẩm mỹ mang nét riêng. Những sáng tạo trong lam bê tông, gạch bông gió, lam nhôm… mang nhiều đặc trưng đến nay vẫn còn giá trị sử dụng, hầu như khó có thể thay thế ở các công trình nổi tiếng như Dinh Độc Lập, Đại học Y dược TPHCM, Thư viện khoa học tổng hợp, Bệnh viện Thống Nhất… vẫn đang tồn tại qua thời gian, minh chứng cho một giải pháp kỹ thuật hợp lý. Tất cả được thế hệ người làm chuyên môn đương thời nghiên cứu thiết kế và thi công có chất lượng, thậm chí tạo nên chuẩn mực mang nét dân tộc và được không ít công trình lớn nhỏ khác sau này học hỏi theo khá nhiều.
Thủ pháp xử lý lam bê tông khá phù hợp khí hậu nhiệt đới, một thời phổ biến trong nhiều công trình ấn tượng tại Sài Gòn thập niên 1950-1970.
Nhưng dường như kẻ hậu bối đôi khi khó làm tốt hơn các tiền bối thời trước nếu không biết sáng tạo, mà chỉ chăm chăm áp dụng cứng nhắc hay thậm chí tệ hơn là sao chép theo kiểu “nhân danh quá khứ” để “ăn mày dĩ vãng”. Và tất nhiên, trước khi tham khảo và áp dụng hệ lam cho nhà cửa, cần nhìn lại các mặt ưu nhược của hệ lam.
Ưu điểm khá phổ biến của lam là giúp bao che mặt đứng, ngoài cửa sổ, trên sân thượng… đồng thời ngăn phần nào mưa tạt, làm giàn cho cây xanh, chắn tầm nhìn xuyến thấu từ ngoài vào công trình… Do vậy bố trí lam cho mặt ngoài nhà thường hay đi kèm nhiều công dụng khác nhau, với khả năng phối kết, tạo hình phong phú. Bên cạnh đó, lam ít bị phụ thuộc vào công năng sử dụng bên trong, lại không đến mức theo khuôn mẫu chặt chẽ như tỷ lệ thức cột cổ điển hay quy cách mái với độ dốc phù hợp như trong thiết kế công trình truyền thống. Lam còn có thể sản xuất độc lập tại xưởng theo quy cách chuẩn, làm xong phần thô mới gắn vào nhanh gọn, rất hợp khi cần phủ kín mặt dựng cho nhu cầu quảng cáo, dịch vụ, thương mại… của nhà phố. Lam xoay hoặc đóng mở linh hoạt, lam hạn chế được vài bất cập về công năng bên trong của mặt bằng (ví dụ như giúp che nơi phơi đồ, chắn trước khu vệ sinh…) góp phần tạo nên một dạng nhà “lấy lam làm ngôn ngữ chính” rất có nét riêng, thậm chí được coi là thiết kế nhiệt đới hiện đại.
Khai thác khả năng tạo hình và che chắn của hệ lam hiện đại được rất nhiều nơi trên thế giới ưa chuộng, áp dụng phong phú.
Dĩ nhiên mọi “huyền thoại” nào cũng có thời, cũng hàm chứa cả mặt phải lẫn mặt trái, ưu điểm song hành nhược điểm, và hệ lam cũng không ngoại lệ. Cấu tạo lam có thể phức tạp dẫn đến chi phí cao, hoặc kiểu lam thô mộc đơn giản thì nhiều bề mặt bám bụi, ngóc ngách khó vệ sinh bảo trì. Thậm chí lam bọc kín mít khiến khả năng thoát hiểm bị hạn chế. Đây là thực tế từng xảy ra ở một số công trình thương mại, dịch vụ đã sử dụng hệ lam bê tông quá kiên cố nên khi xảy ra hỏa hoạn rất khó thoát hiểm và cứu hộ cứu nạn.
Bên cạnh đó, cần nhìn nhận lam không chỉ và không thể là cấu kiện duy nhất giúp che chắn ngôi nhà trước tác động thời tiết. Mái nhà, hành lang, tấm che cửa sổ, tường xây, chọn hướng đón gió và thoát gió đúng… đều ảnh hưởng đến một ngôi nhà có mát mẻ, an lành, dễ chịu, hiệu quả… hay không. Nếu chỉ nhìn vào một mảng lam ấn tượng, một mặt đứng “chất chơi” thì sẽ không thể sử dụng lam hiệu quả, vì hệ lam chưa bao giờ là chi tiết tách rời khỏi tổng thể ngôi nhà thích ứng với điều kiện nhiệt đới. Vô số ví dụ thực tế đã cho thấy kiểu làm nhà “chọn hình thức đi trước” như vậy, dù thậm chí có thể nhận được giải thưởng về một phương diện nào đó, vẫn lộ ra hàng loạt bất cập trong sử dụng, không chính xác về hiệu quả tính toán vật lý kiến trúc, và gây phản cảm về thẩm mỹ của ngôi nhà, cho dù có thể đó là chủ đích ban đầu của tác giả.
Tránh làm lam ít hiệu quả che chắn, hoặc quá bít bùng kiểu “chuồng gà”…
Ngay tại các công ty thiết kế mang tính quốc tế của Singapore, Mỹ hay Australia, có thể thấy không ít công trình của họ đã chọn hệ lam là ý tưởng chủ đạo, chi phối ý đồ tổ chức cấu trúc bên trong và hình khối cơ bản của tòa nhà. Điều này tuy thể hiện cá tính rõ nét của thiết kế theo kiểu “nhận diện thương hiệu”, nhưng cũng tạo ra một tâm lý độc đoán trong cách xử lý dùng lam “bọc hết là xong”, ít quan tâm đến ảnh hưởng của hệ lam vào công năng và văn hóa đặc thù.
Lam làm sao cho đạt ?
Sự phát triển của của công nghệ vật liệu hiện nay đã giúp lam không gói gọn trong những thanh ngang hay tấm dọc, mà có rất nhiều biến thể phong phú, như dạng khối uốn lượn parametric, tạo hình đa dạng nhờ các kỹ thuật cắt CNC, đục lỗ ngẫu nhiên… Các loại lam hiện đại giờ đây còn có thể di động bằng cơ học hay điều khiển tự động nhờ cảm ứng, do vậy trở thành giải pháp kỹ thuật – vật liệu khá hấp dẫn và phong phú. Tất nhiên, kỹ thuật càng tân kỳ, vật liệu càng cao cấp thì chi phí cho lam cũng tăng theo. Và cũng có không ít giải pháp dùng lam tràn lan mà bằng chất liệu không tương xứng, tạm bợ, giống như đã từng có một thời nhiều nhà ốp gạch men ra ngoài mặt tiền, hoặc nhiều nhà tô gờ chỉ chi chít giả thức cổ điển mà không cân nhắc đầy đủ các phương diện của bối cảnh, kiểu dáng, môi trường.
Về bản chất, mọi biểu hiện hình thức đều xuất phát từ văn hóa vốn có, trong đó 2 yếu tố cơ bản là văn hóa nhận thức và văn hóa sử dụng. Nhận thức được vấn đề chưa chắc đã áp dụng đúng, nhận thức sai lệch thì sẽ dẫn đến lạm dụng một chi tiết, kiểu dáng hay màu sắc nào đó mà mình cho rằng (hoặc theo ý của cộng đồng chủ quan) là hay là đẹp. Không kể các công trình phải bọc lại kín mít vì nhu cầu quảng cáo hay cách âm, một ngôi nhà phố bình thường khi xem xét giải pháp mặt đứng bên ngoài sẽ rất cần sự tiết chế khi chọn lựa lớp vỏ bao che. Chuộng cổ điển? Mê hình khối? Nổi bần bật hay lặn mất tăm? Không dễ trả lời ngay là nên dùng lam, bởi muốn dùng lam như thế nào đòi hỏi gia chủ và nhà chuyên môn phải cân nhắc, tham khảo kỹ lưỡng và có so sánh, đánh giá đúng mức các mặt ưu khuyết của hệ lam muốn áp dụng. Quá trình tư duy này rất khác nhau tùy hoàn cảnh, tính cách mỗi người, do đó không thể đưa ra chuẩn mực về việc dùng lam thế nào là khéo léo vừa đủ, dùng tới đâu là lạm dụng sa đà.
Dùng lam kết hợp tốt với hệ cửa, mái, tỷ lệ đặc rỗng, công năng bên trong… để đạt hiệu quả che chắn và thẩm mỹ.
Khi tổng hợp ý kiến các chuyên gia trong và ngoài ngành có liên quan đến thiết kế, thi công, lắp dựng, bảo trì các hệ lam công trình, tác giả đúc kết ra nguyên tắc tạm gọi là 4Đ trong sử dụng, khai thác hiệu quả hệ lam cho công trình, nhất là với dạng nhà ở dân dụng hiện nay như sau:
- ĐỦ: nhìn nhận hệ lam trong vai trò công năng, đáp ứng đủ nhu cầu che nắng chắn mưa, giảm tầm nhìn và bảo vệ an ninh… có thể kết hợp với các hình thức bao che khác nhưng phải cân nhắc liều lượng phù hợp khả năng thi công và sử dụng. Về bản chất, lam là giải pháp cộng thêm cho không gian sử dụng được tiện nghi, hiệu quả và thẩm mỹ, nếu không đáp ứng các điều kiện đó thì lam cũng sẽ chỉ là chi tiết thêm thắt về hình thức. Khi nằm trong toàn thể ngôi nhà được chọn lựa, xử lý phù hợp thì hệ lam sẽ là cấu kiện, chi tiết hòa hợp. Ngược lại khi đặt trong tổng thể không hợp lý, nó sẽ chỉ là lớp vỏ hình thức bị lắp ghép khiên cưỡng. Nếu chỉ quan tâm đến mảng miếng hình khối chung chung, ít xem trọng các thông số kích thước, tương quan thành phần trong – ngoài với nhau thì dẫu phần hình thức tuy ấn tượng nhưng trong không gian lại khó sử dụng, như dùng “đồ giả” phủ vây bên ngoài.
- ĐÚNG: dùng hệ lam hợp lý và chuẩn xác về vị trí, phương hướng cần che chắn, tránh tình trạng làm lãng phí và “có cũng như không”, sao chép kiểu dáng thuần túy mà không quan tâm đến cấu trúc đặc thù của ngôi nhà. Một số công trình thực tiễn xem lam như một mảng tạo hình, thiếu tính toán cụ thể, hoặc chỉ biết dùng một dạng lam nào đó có trên thị trường mà có khi bọc lam vào cả những chỗ không cần bọc, hoặc dùng sai quy cách, không thích hợp với hướng khí hậu và ngoại cảnh. Theo các nghiên cứu về giải pháp che nắng hợp lý cho các hướng (cụ thể khu vực TP HCM) thì lam ngang nên dùng chủ đạo ở các hướng đông, đông nam và nam, khi sang các hướng tây nam, tây bắc hay đông bắc thì cần bổ sung thêm các lam đứng, xiên… Rồi ở mỗi hướng tùy theo biểu đồ mặt trời, theo mùa có bức xạ khác nhau tại địa điểm xây dựng mà phải tính toán về góc che nắng, độ vươn ra của kết cấu lam dọc hay lam ngang, hay xiên. Nếu dùng lam không đúng hướng nắng thì không những thiếu hiệu quả, mà còn gây phản cảm, khuất lấp tầm nhìn, giảm ánh sáng và thông thoáng tự nhiên cho công trình.
- ĐÁNG: Yếu tố kinh tế khi sử dụng lam cần phải tính thêm cả chi phí vệ sinh, bảo dưỡng, sửa chữa…định kỳ, ngắn hạn và lâu dài mà nếu không cân nhắc sẽ “mắc nợ” vào cái chi tiết ngỡ nhỏ mà không nhỏ này. Không ít hàng quán, nhà ở dùng hệ lam kiểu gạch bông gió có nhiều ngóc ngách gắn hàng loạt lên mặt đứng và khá mệt mỏi trong quá trình sử dụng do bám bụi, mưa tạt, tiếng ồn, xuống cấp cũ kỹ… Đối với nhà phố, cách mở cửa và dùng hệ lam che chắn cần tuân theo theo công năng phòng ốc cụ thể, khác với công trình thương mại hay văn phòng có thể “bọc lam” dễ dàng hơn. Ví dụ lầu 1 nhà phố là phòng sinh hoạt gia đình, nơi nhiều người tập trung thì nên mở cửa rộng thoáng hơn, dùng lam theo mảng rộng. Còn lầu 2 trở lên nếu làm phòng ngủ và có nắng chiếu vào nhiều hơn thì phải cân bằng lại các mảng đặc rỗng, che chắn sao cho tương ứng, hài hòa, chứ không thể đơn điệu mọi tầng giống nhau. Mặt khác, lam che cho một căn phòng ở hướng Bắc thì không thể chịu nhiều nắng chiếu vào như ở hướng Nam hay Tây được.
- ĐẸP: đôi khi vì nhu cầu thực sự cần thiết như che chắn nắng, ngăn tầm nhìn, mà người ta sử dụng lam đúng “chức năng nhiệm vụ quyền hạn” nhưng lại thiếu cân nhắc tỷ lệ, màu sắc, chất cảm, bề mặt…dẫn đến gán ghép sai lệch về tỷ lệ, khoảng cách khi hiện diện lên mặt đứng công trình. Hệ lam thiếu đồng nhất, chưa tính đến các khả năng thoát hiểm khi gặp sự cố sẽ gây phảm cảm như một dạng “chuồng cọp” vây bọc bít bùng. Không phải gia chủ nào cũng chấp nhận được hệ lam bên ngoài nhà mình, bởi sâu trong tâm thức họ có thể mang những ấn tượng về phong cách thẩm mỹ nhất định. Nên khi được tư vấn dùng lam, sự miễn cưỡng, gia giảm, ý định “thử và sai” sẽ dẫn đến việc thêm bớt, dùng lam chắp vá, lộn xộn, kém duyên. Những căn nhà theo kiểu cổ điển nhưng xây lên thấy nắng chói quá khiến gia chủ gắn thêm lam che, gây ra khập khễnh về kiểu thức kiến trúc. Hoặc nhà có cấu trúc thô mộc, gạch trần… lẽ ra phải dùng lam gỗ sinh thái hoặc gỗ nhựa sậm màu thì gia chủ lại dùng lam nhôm trắng, gây ra phản cảm, sai lệch về chất liệu, màu sắc.
Nguyên tắc 4Đ trong sử dụng, khai thác hiệu quả hệ lam cho công trình, nhất là với dạng nhà ở dân dụng hiện nay: Đủ, Đúng, Đáng, Đẹp.
Từ một chi tiết tưởng đơn giản, có thể dẫn ra không ít câu chuyện tư duy thiết kế và sử dụng lam sao cho hài hòa các điều kiện tự nhiên và xã hội. Kiến trúc luôn biến động theo những thay đổi của điều kiện sống từng thời kỳ, cho nên giải bài toán tổ chức không gian sao cho hợp lý, thẩm mỹ luôn đòi hỏi những cân nhắc kỹ lưỡng và tận tâm từ nhiều phía.
